Frans de Waal, PhD (geboren op 29 oktober 1948) is een Nederlandse primatoloog en etholoog. Hij is de Charles Howard Candler professor van Primatengedrag bij de afdeling Psychologie van de Emory University in Atlanta, Georgia, directeur van het Living Links Centrum bij het Yerkes National Primate Research Center, en auteur van vele boeken, waaronder Chimpanseepolitiek (Chimpanzee Politics) en De Aap in ons (Our Inner Ape). Zijn onderzoek richt zich op sociaal gedrag van primaten, waaronder conflictoplossing, samenwerking, ongelijkheidsaversie, en het delen van voedsel. Hij is lid van de United States National Academy of Sciences en de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen.
De Waal is geboren in ’s-Hertogenbosch, op slechts 10 mijl afstand van de Efteling. Hij studeerde aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, de Universiteit van Groningen, en de Universiteit van Utrecht. In 1977 ontving De Waal zijn doctoraat in biologie van de Universiteit van Utrecht na een opleiding tot zoöloog en etholoog bij professor Jan van Hooff, een bekende expert in emotionele gezichtsuitdrukkingen van primaten. Zijn dissertatieonderzoek betrof agressief gedrag en alliantievorming bij makaken.
In 1975 begon De Waal een zesjarig project van ’s werelds grootste (in gevangenschap levende) chimpanseekolonie in de dierentuin van Arnhem. Dit onderzoek resulteerde in vele wetenschappelijke artikelen, en de publicatie van zijn eerste boek, Chimpanseepolitiek (Chimpanzee Politics), in 1982. Dit boek omschreef primatengedrag voor het eerst in termen van geplande sociale strategieën. De Waal was de eerste die de gedachtegang van Machiavelli introduceerde in primatologie, wat leidde tot het begrip “Machiavellistische intelligentie” dat er later mee werd geassocieerd. In zijn schrijven is De Waal nooit teruggeschrokken van het toekennen van emoties en intenties aan zijn primaten, en daarmee heeft zijn werk het veld van primatencognitie geïnspireerd, dat, drie decennia later, rondom thema’s zoals samenwerking, altruïsme en rechtvaardigheid bloeit.
Zijn werk uit vroege jaren vestigde ook de aandacht op deceptie en conflictoplossing, tegenwoordig twee belangrijke onderzoeksgebieden. Aanvankelijk was dit allemaal zeer controversieel. Zo werd het label ‘verzoening’, dat De Waal introduceerde voor hereniging na gevechten, in eerste instantie in twijfel getrokken, maar wordt het nu volledig aanvaard wat betreft dierengedrag. De laatste tijd heeft het werk van De Waal de nadruk gelegd op niet-menselijke dierenempathie en zelfs de oorsprong van moraliteit. Zijn meest geciteerde artikel, geschreven met zijn voormalig studente Stephanie Preston, betreft de evolutionaire oorsprong en neurowetenschappelijke benadering van empathie, niet alleen bij primaten, maar bij zoogdieren in het algemeen.
De Waal’s naam wordt ook geassocieerd met Bonobo, de “Maak liefde – geen oorlog”-primaat die hij populair heeft gemaakt. Maar zelfs zijn Bonobo-studies zijn ondergeschikt aan het overkoepelende doel van het begrijpen wat primatensamenlevingen verbindt in plaats van hoe competitie hen structureert.
Competitie wordt niet genegeerd in zijn werk: de oorspronkelijke focus van De Waal’s onderzoek, voordat hij bekend werd, was agressief gedrag en sociale dominantie. Waar zijn onderzoek zich focust op het gedrag van niet-menselijke primaten (voornamelijk chimpansees, bonobo’s, makaken, en kapucijnapen), geven zijn populaire boeken De Waal wereldwijde zichtbaarheid door de inzichten die hij heeft verkregen uit apengedrag te relateren aan de menselijke samenleving. Met zijn studenten heeft hij ook gewerkt aan olifanten, die in toenemende mate terug te zien zijn in zijn schrijfwerk.
Zijn onderzoek naar het aangeboren vermogen tot empathie bij primaten heeft De Waal tot de conclusie geleid dat niet-menselijke grote apen en mensen simpelweg verschillende soorten apen zijn, en dat empathische en coöperatieve neigingen continu zijn tussen deze soorten. Zijn overtuiging wordt geillustreerd in de volgende quote uit Een Tijd voor Empathie (The Age of Empathy):
“We start out postulating sharp boundaries, such as between humans and apes, or between apes and monkeys, but are in fact dealing with sand castles that lose much of their structure when the sea of knowledge washes over them. They turn into hills, leveled ever more, until we are back to where evolutionary theory always leads us: a gently sloping beach.”
Dit is het tegenovergestelde van de visie van sommige economen en antropologen, die er dol op zijn om verschillen tussen mensen en andere dieren te postuleren. Recent werk rondom pro-sociale neigingen bij mensapen en apen ondersteunt De Waal’s standpunt echter. Kijk bijvoorbeeld naar het onderzoek van Felix Warneken, een psycholoog van het Max Planck Instituut voor Evolutionaire antropologie in Leipzig, Duitsland. In 2011 hebben De Waal en zijn collega’s als eersten gerapporteerd dat wanneer chimpansees de vrije keuze wordt gegeven tussen alleen zichzelf helpen of zichzelf plus een partner helpen, ze de voorkeur geven aan het laatste. De Waal gelooft niet dat deze neigingen beperkt blijven tot mensen en apen, maar ziet empathie en sympathie als universele kenmerken van zoogdieren, zoals honden. Hij en zijn studenten hebben ook uitgebreid gewerkt aan rechtvaardigheid, wat leidde tot een video over onrechtvaardigheidsaversie bij kapucijnaapjes die viral werd. Het meest recente werk binnen dit gebied is de eerste demonstratie dat wanneer hen de kans wordt gegeven de Ultimatum Game te spelen, chimpansees op dezelfde manier reageren als kinderen en volwassen mensen door de voorkeur te geven aan een rechtvaardige verdeling.
In 1981 verhuisde De Waal naar de Verenigde Staten voor een functie bij het Wisconsin National Primate Research Center, en nam in 1991 een positie aan bij de Emory University in Atlanta, Georgia. Hij is momenteel C.H. Candler professor bij het Psychologie-departement van Emory en directeur van het Living Links Center bij het Yerkes National Primate Research Center. Hij werd Amerikaans staatsburger in 2008.
Zijn boek uit 2013 Bonobo en de tien geboden (The Bonobo and the Atheist) onderzoekt menselijk gedrag door de ogen van een primatoloog, en verkent in hoeverre God en religie nodig zijn voor menselijke moraliteit. De hoofdconclusie is dat moraliteit van binnenuit komt, en onderdeel is van de menselijke natuur. De rol van religie is secundair. De Waal schrijft ook een column voor Psychologie, een populair Nederlands maandelijks magazine.
Since 1 september 2013 is De Waal universiteitshoogleraar aan de Universiteit van Utrecht. Dit is een deeltijdaanstelling; hij blijft bij zijn functie aan de Emory Universiteit in Atlanta.
